Razvoj citološke dijagnostike Ciklične promene su bile uočene još sredinom XIX veka. Ovo potvrđuju radovi Virchowa koga nazivaju ocem celularne patologije, Erlichov metod suve preparacije 1882. godine, radovi Widala i saradnika kojima su postavljeni temelji citološkog ispitivanja eksudata i transudata i monografija Konigera Citološki metod objavljena 1908. godine. Smatra se da je Pouchetova monografija o ovulaciji iz 1847. godine, prva publikacija vezana za citološka ispitivanja u ginekologiji, jer se u njoj, pored ostalog, spominju i citološke promene u vaginalnom sekretu. Meksikanac Ramirez je 1928. godine dao prvi tačan opis vaginalnih ciklusa kod žena, zasnovan na citološkim razmazima i ukazao na broj leukocita i na razlike u jedrima epitelnih ćelija. Papanikolau je 1933. godine objavio detaljan opis epitelnih promena za vreme menstrualnog ciklusa čije su bitne karakteristike bile potvrđene i od strane drugih autora. Papanikolauova studija vaginalnog razmaza za vreme trudnoće 1925. godine je prethodila njegovom fundamentalnom radu na menstrualnom ciklusu. Zatim su se pojavile publikacije o strukturi razmaza za vreme menopauze (Papanikolau 1933., Papanikolau i Shorr 1936., Salmon i Frank 1936.), određivanje estrogenog dejstva uz pomoć vaginalnih razmaza (Richardson, Shorr, Papanikolau 1936.), vaginalnog epitela fetusa i deteta (Fraenkel i Papanikolau 1938.), efekti androgena (Salmon 1937., Papanikolau, Ripley i Shorr 1938., Salmon, Greist i Walter 1938 i 1939.) i gonadotropnih hormona na vaginalnim razmazima amenoroičnih žena (Shorr i Papanikolau 1939.) Na univerzitetskoj klinici Frauenklinik der Chariete u Berlinu, Alexeu (1938.) predstavlja svoj rad iz oblasti ginekološke citodijagnostike. Zatim slede radovi Schockraerta i Ferine (1939.), Sanicandra (1939.), Ferinea (1941.) i drugih. Uvod u različite tehnike uzimanja razmaza i bojenja od strane Shorra (1940.) i Papanikolaua (1941.) predstavljao je značajan korak u daljem razvoju ginekološke citologije da bi konačno 1943. godine Papanikolau i Traut objavili poznatu monografiju Dijagnostika raka materice uz pomoć vaginalnog razmaza u kojoj opisuju tehniku i metod pri upotrebi vaginalnih razmaza za dijagnostiku karcinoma grlića i tela materice. Uskoro se i u Americi i mnogim zemljama Evrope pojavljuju brojni radovi koji dovode do iznenađujuće brze primene citološkog metoda u dijagnostici karcinoma genitalnih organa. Graham i Meigs (1949.), Fremont – Smith (1945-1952.), Kernodle, Ayre (1951.), Cuyler (1951.) i ostali. U Francuskoj se pojavljuje čitava plejada autora kao što su Lichwitz (1947), Boudet (1948), Palmer (1948), Varangot (1948), Fitoussi (1950), Magendie (1951) i pored njih Ferin (1943, 1948), Bourg (1949), Pundel (1951) i Vokaer (1949) u Belgiji i Luksemburgu. Ipak, i pored svih ovih radova, monografija Papanikolaua i Trauta iz 1943. godine je izazvala pravu ekspanziju ginekološke citološke dijagnostike koja od tada postaje nezaobilazni deo dijagnostike kako u ranoj detekciji karcinoma genitalnih organa tako i u istraživanjima endokrinih premećaja kod žena i praćenju hormonalne terapije.

Klasifikacija nalaza Metodu citoloških pregleda na malignitet stvorio je George Papanicolaou američki naučnik grčkog porekla 1926.godine, a posle 15 godina našla se u širokoj upotrebi. Kolposkopska slika predstavlja vizuelni odraz promena koje se dešavaju u samom epitelu, kao i odnos između epitela, vezivne strome i krvnih sudova. U citološkim razmazima bojenim po metodi Papanicolaou, posmatramo deskvamirane epitelne ćelije grlića materice, vagine i vulve.  Normalna kolposkopska slika i citološki nalazi razlikuju se u pojedinim periodima života, pa je radi preciznije dijagnostike neophodno znati njihov izgled u generativnom periodu, trudnoći, puerperijumu, postmenopauzi i senijumu.  Kolposkopska slika i zrelost epitela uvek su u korelaciji sa citološkim nalazom. Naročito je važna činjenica da kod žena u postmenopauzi uvek očekujemo tzv. razmaz atrofičnog tipa sa dominacijom parabazalnih i bazalnih ćelija, obzirom da je epitel vagine istanjen usled slabe hormonske stimulacije. Zbog toga je veoma važno da pri citološkim pregledima na malignitet (Papanicolaou), uvek imamo tačne podatke o starosti pacijenta, terminu poslednje menstruacije, kao i eventualnoj hormonskoj terapiji. Nepotpuni podaci kod citološke analize brisa PVU i vagine, mogu nepotrebno izazvati dijagnostičku sumnju i u praksi se često dešavaju lažno pozitivni nalazi na malignitet kod žena posle menopauze.

U slučajevima sa izraženim inflamatornim procesima i sa mnoštvom bakterija u razmazu (kolpitis), citolog savetuje da se prethodno izleči zapaljenje pa da se ponovi citološki pregled. Grupa III citološkog pregleda po Papanikolau treba da se uzme vrlo ozbiljno i u nju treba svrstati što manje nalaza, odnosno preparate treba podeliti na 2 grupe – nalazi koji nisu sumnjivi na karcinom i nalazi koji su vrlo sumnjivi na karcinom. Najbolje vreme za uzimanje uzorka je oko sredine ciklusa. Ukoliko se promene otkriju dovoljno rano, lečenje je jednostavno. Tačnost PAPA testa je oko 75 do 80 posto, u kombinaciji sa drugim metodama (kolposkopija i histologija) tačnost raste do 95 posto. Abnormalnost u PAPA testu obuhvata pre svega različite nivoe skvamoznih intraepitelijalnih lezija (po starijim nomenklaturama cervikalnih intraepitelijalnih neoplazija ili displazija), kada postoje promene na epitelnim ćelijama grlića materice, pre svega jedara u izgledu, obliku, veličini i intenzitetu obojenosti, kao i nepravilno sazrevanje epitela, odnosno početni ili mikroinvazivni karcinom. Displazije su prisutne u oko 2 - 5% žena. Njihov maligni potencijal (prelaz u karcinom) iznosi 10-15%, a ako se radi o HSIL 30 - 50%. Godišnja PAPANICOLAU kontrola smanjuje rizik od karcinoma grića materice za 90%.  Optimalna je na 6 meseci, obavezna jednom godišnje.

Klasifikacija Bethesda 1991